Dr. Mahfi Eğilmez
Enflasyonu Düşürmek İçin Faizi Düşürmek mi Gerekir Yükseltmek mi?
İki çeşit enflasyon var: Talep enflasyonu, maliyet enflasyonu. Şayet bir iktisatta para, maldan çoksa o vakit talep enflasyonu oluşur. Yani iktisadın üretip de piyasaya arz ettiği mal ve hizmetler, insanların bunları satın almak için sahip olduğu imkânlardan daha az ise o vakit fiyatlar yükselir. Bunu önlemenin iki yolu vardır: Üretimi artırmak ve/veya faizi artırmak. Üretimi artırmak kısa vadede kolay değildir, yeni yatırımlar gerektirir. O vakit faizi artırarak insanların ellerindeki parayı harcamayıp tasarruf etmesini sağlamak yani talebi kısmak gerekir. Maliyet enflasyonu; üretimde kullanılan faktörlerin ve girdilerin fiyatlarının artmasıyla oluşur. Fiyatlar, kiralar, faizler ya da girdi olarak kullanılan petrol, doğal gaz, elektrik, hammadde, yarı mamul hususların fiyatları artmışsa maliyetler artmaya, fiyatlara yansımaya ve hasebiyle enflasyonu yükseltmeye başlar. Maliyet enflasyonunu önlemek bir ölçüde bizim elimizdedir bir ölçüde değildir. Örneğin güç fiyatları artmışsa ve biz bunları ithal ediyorsak o vakit karşımıza maliyet enflasyonunun özel bir hali olan ‘ithal edilmiş enflasyon’ çıkar.
Türkiye’de son yıllarda yaşadığımız enflasyonun altında bizim üzere dolarizasyon tesirindeki ülkelerde maliyet enflasyonunun bir nedeni olan ulusal paranın dış kıymet kaybı çok değerli bir yer tutuyor. Türkiye’nin risklerinin yükselmesi nedeniyle TL, yabancı paralar karşısında süratle bedel kaybediyor. TCMB’nin faiz indirimine başladığı Eylül 2021’den bugüne kadar TL’nin Dolara karşı bedel kaybı yüzde 52, tıpkı devirde enflasyondaki artış 3,4 kat olmuş.
Aşağıdaki grafik Türkiye’nin faizi düşürerek enflasyonu düşürme tecrübesinin sonucu olarak gelinen bugünkü durumu gösteriyor (grafikte kullanılan bilgilerden enflasyon dataları TÜİK’den, TCMB faizi dataları de TCMB sitesinden alınmıştır):
Görüleceği üzere TCMB’nin faizi düşürerek başladığı enflasyonu düşürme teşebbüsü tam aksine enflasyonu artırmakla sonuçlanmış bulunuyor. Bununla birlikte Ocak başından itibaren enflasyonda peş peşe düşüşler yaşanacak. Yaşanacak bu düşüşlerin tümüyle baz tesiriyle ortaya çıkacak bir gelişme olacağını, uygulanan yaklaşımla bir ilgisinin kurulamayacağını, şimdiden belirtelim.
Aynı periyotta, bizim kadar olmasa da kendi ölçülerine nazaran yüksek enflasyon sorunu yaşamaya başlayan ABD’de, merkez bankası (Fed) faiz artırımına girişmiştir. Oradaki gelişmeleri de aşağıdaki grafikte sunuyorum (grafikte kullanılan datalardan enflasyon bilgileri www.tradingeconomics.com , Fed faizi bilgileri de Fed’in sitesinden alınmıştır):
Eylül 2021 ile Mart 2022 ortasında enflasyondaki yükselişi, büyüme düşmesin diye faizi artırmayarak yönetmeye çalışan Fed, bunun olmayacağını görünce Mart ayında faizi artırmaya başladı. Birinci iki artış 0,50 puandı ve fazlaca tesirli olmadı. Üçüncü artış 1 puana yükselip, sonrakiler de 0,75 puan olarak devam edince enflasyon düşüşe geçti. Fed’in faiz artırımındaki vakit kaybı yaklaşık beş aydır. Şayet faiz artırımına 2021 yılının son çeyreğinde başlasaydı enflasyon bugün muhtemelen yüzde 4 – 5 ortasında olacaktı. Avrupa Merkez Bankası, resesyon korkusu nedeniyle faiz artırımına başlamakta çok daha geç kaldığı ve hala düşük oranlarda artış yaptığı için enflasyon oranı yüzde 10,6’da bulunuyor ve yükselmeye devam ediyor.
Bir örnek de Rusya’dan verelim. Ukrayna savaşı başlamadan evvel Rusya’da enflasyon yüzde 9,2, Merkez bankası faizi de yüzde 8,5 idi. Savaş başlayınca enflasyon yüzde 17,8’e fırladı. Rusya Merkez Bankası faizi yüzde 20’ye yükseltti. Bu ani tepki sonucu enflasyon süratle düşmeye başladı. Enflasyon düştükçe Rusya Merkez Bankası faizi de düşürdü. Bugün enflasyon yüzde 12,6, Merkez Bankası faizi de yüzde 7,5.
Ocak Ayından İtibaren Enflasyon Düşecek Sakın Şaşırmayın Gemlik ilçesine gerçek yaklaşırken bir tabela görürsünüz, üzerinde şöyle bir yazı: “Gemlik’e gerçek denizi göreceksin sakın şaşırma.” Orhan Veli’nin şiirinden alınmış bu dizeyi okusanız bile denizi görünce tekrar de şaşırırsınız. Bugünden söyleyelim: “Ocak ayı başında enflasyonda süratli bir düşüş göreceksiniz ve düşüş Hazirana kadar sürecek sakın şaşırmayın.”
Ne demek istediğimi açıklamak için öncelikle geçen yılın Aralık ayından bu yılın Haziran ayına kadar gerçekleşen aylık enflasyon oranlarını gösteren bir tablo sunayım (veriler TÜİK, Tüketici Fiyat Endeksi Haber Bülteni, Ekim 2022 ve ekleri.)
Tabloda yer alan aylık enflasyon oranları Aralık 2021’den itibaren Mayıs 2022’ye kadar gerçekleşen aylık enflasyon oranlarıdır. Bunların toplamı 45,18’dir. Kasım 2022 prestijiyle 12 aylık enflasyon oranı yüzde 84,39 olarak gerçekleşmiş bulunuyor. Aralık ayından itibaren aylık enflasyon oranlarının yüzde 2 olacağını varsayalım. Bu durumda 2021 Aralık – 2022 Mayıs ortasında gerçekleşen 45,18 puan endeksten çıkacak yerine yeni gerçekleşme olarak iddia ettiğimiz yüzde 12 oranı girecek demektir (tablonun son sütunu.) Bu hesaba nazaran Mayıs 2023’de yani seçimden bir ay evvel 12 aylık enflasyon oranı kabaca yüzde 50’ler seviyesine gerilemiş olacaktır (hesaplama endeks pahaları üzerinden yapılır fakat burada olayı kolaylaştırmak için biraz kusurlu bir hesaplamayı göze alarak bu türlü bir gösterimi seçtim.) Böylelikle iktidar, seçime girerken enflasyonu 35 – 40 puan düşürme muvaffakiyetini ve faizi düşürerek enflasyonun nasıl düşürüldüğünün hikayesini anlatma evresine gelecektir. Geçmiş tecrübelerimizden hareketle çoğunluğun bu geçmişi unutacağını, enflasyonu yüzde 19’dan yüzde 85’e kimin, hangi yanlış siyasetle çıkardığını sormak yerine enflasyondaki düşüşe odaklanacağını söyleyebiliriz.
Ekonomi ve finans bilimlerinde bu olağandışı iniş yahut çıkışlardan sonra olağan duruma dönüşe baz tesiriyle oluşan değişim ya da kısaca ‘baz etkisi’ ismi veriliyor. İki devir ortasındaki değişim hesaplanırken, değişime temel alınan devirde olağandan değerli ölçüde düşük yahut yüksek bir gerçekleşme olmuş ve karşılaştırılan periyotta birebir anormallik tekrarlanmamışsa bu kere gerçekleşme olağan seviyede oluşacak ve kelam konusu göstergede süratli bir düşüş ya da artış ortaya çıkacaktır. Baz tesirini bir örnekle açıklayalım. Aralık 2021’de aylık enflasyonun yüzde 13,58 ile olağandışı bir artış gösterdiği devri başlangıç periyodu olarak alalım. 2022 yılı Aralık ayı olağana döndüğü için enflasyonda yüzde 3 oranlı bir artış olduğunu varsayalım. Bu durumda iki devir ortasındaki 10,58 puanlık eksi fark 12 aylık enflasyonda 10 puan dolayında düşüşe yol açacaktır. İşte bu biçimde olağandışı bir durumdan olağan bir duruma geçilirken oluşan farklara baz tesiri deniyor.
Enflasyonun 2021 Eylül ayında yıllık yüzde 19’dan başlayıp 2022 yılı Kasım ayında yüzde 85,51’e yükselmesinin nedeni faizi düşürmeye yönelik yanlış para siyasetidir ve ülke iktisadını bir yılda inanılmayacak derecede kıymetli hale getirmiştir. Öte yandan bu yanlış para siyasetini sürdürebilmek için daima olarak kura müdahale etmek üzere döviz satışı yapılması gerekmiş ve milyarlarca dolarlık döviz satışı yapılmıştır. Bunun bir yansıması Merkez Bankası finansal tablolarından hesaplanan swap hariç net döviz rezervlerinde görülebilir. Bu gösterge uzun bir müddettir eksi 50 – 60 milyar dolar ortasında seyretmektedir.
Dikkat çekmek istediğimiz bahis şudur: Önümüzdeki periyotta enflasyonda yaşanacak düşüşün faiz indirimiyle hiçbir ilgisi olmayacak büsbütün baz tesiriyle ortaya çıkacaktır. Bu düşüş Enflasyonda oluşacak bu düşüşe rağmen hayat pahalılığı devam edecek ve vatandaşın sandığı üzere fiyatlar düşmeyecek, daha yavaş artmaya devam edecektir. Bugünkü yapısına baktığımızda, enflasyonun, baz tesiri ve dövize müdahale yoluyla düşmesinin hududu yüzde 30’lar üzere görünüyor. Enflasyonun bu direnç sonunun altına düşürülebilmesi için toplumun geleceğin daha âlâ olacağına, iktisatta hakikat adımlar atılacağına ikna edilmesine ve yapısal ıslahatların başlatılmasına gerek vardır. Bunun dışındaki telaffuzlar hayal tüccarlığıdır.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in blog sitesinden alınmıştır