Klasik Yayınları’ndan “Arznâme”, “Bir Sadrazamdan Devlet Görevlilerine Yazılı Buyruklar ve Öğütler”, “Nasîhatü’l-Mülûk”, “Türkler İçin İdare Sanatı” ve “Ümmetin İmamına Hadislerle Siyasi Nasihat” kitapları okuyucuyla buluştu.
ARZNÂME
Celâleddin Devvânî Arznâme’de Akkoyunlu Uzun Hasan Bey’in oğlu Sultan Halil’in yönettiği Fars eyaletindeki askerî ve bürokratik işçinin katıldığı bir geçit fotoğrafını anlatır. Risalede Fars eyalet ordusuna kumanda eden buyruklar ile idari ve mali işlerden sorumlu divan vazifelileri isim isim tanıtılmakta; ordu üniteleri ile saray teşkilatı içinde yer alan askeri ve sivil görevlilerin sayısal dökümü verilmektedir.
Risalenin mukaddimesinde Akkoyunlu hakimiyet ve meşruiyet telaffuzları ile Hasan Bey’in şahsiyeti etrafında oluşturulan ülkü hükümdar ve İslam dünyasının lideri imajına verilen referansların yer aldığı, Şehzade Sultan Halil’in Akkoyunlu tahtının varisi oluşunun vurgulandığı ve tahtın müstakbel sahibi olarak gösterilen şehzadenin halihazırda hizmetinde bulunan ve münasebetiyle gelecekteki iktidarında da vazife alacak takımların tanıtıldığı Arznâme, bu taraflarıyla bir cins propaganda metni fonksiyonuna sahiptir.
Elinizdeki çalışmada Devvânî’nin hayat öyküsü ile yaşadığı periyodun özgün bir anlatımı, Arznâme’nin analizi, eleştirmeli Farsça metni ve risalenin Türkçe çevirisi yer almaktadır.
Devlet yönetimindeki bozukluklara tahlil arayışı çerçevesinde XVI. yüzyıl ortalarından itibaren nasihatnâme/siyasetnâme çeşidi eserler yazma geleneği ortaya çıkmış ve son örnekleri XVIII. yüzyılda kaleme alınmıştır.
BİR SADRAZAMDAN DEVLET GÖREVLİLERİNE YAZILI BUYRUKLAR VE ÖĞÜTLER
Venedik Cumhuriyeti’ne karşı yaptığı başarılı savaşın yanı sıra dâhilde de devleti tertibe sokmaya çalışan Damad/Şehid Ali Paşa’nın, vefatına yakın devlet vazifelilerinin işlerinde nasıl hareket edeceklerine dair hazırlattığı Talimatnâme bunun hoş ve tipik bir örneğidir. Aslında yakın adamlarından Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Nesâyihü’l-vüzerâ ve’l-ümerâ isimli nasihatnâmesinin devlet görevlilerine dair olan kimi kısımlarının nasihat halinde bir hulasası olduğu anlaşılan bu Talimatnâme, tipinin çarpıcı ve ender örneklerindedir. Yasal Sultan Süleyman’ın veziriazamı Lütfi Paşa’dan sonra bir sadrazama ilişkin çeşidinin ikinci ve son örneklerinden olması değerlidir. Çünkü XVIII. yüzyılda artık klasik siyasetname dışına çıkılarak gözler Batı’ya çevrilecektir.
NASİHATÜ’L-MÜLÛK
Nasîhatü’l-mülûk, Hz. Peygamber soyundan gelen bir Osmanlı kadısı tarafından Arapça olarak kaleme alınmış bir siyasi nasihatnamedir. Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’ya (ö. 1143/1730) ithaf edilen bu risale, siyaset, ahlak ve tarih mevzularını birlikte ele alır. Risalede devlet başkanlığı/imamet, vezirlik, ulemânın üstün pozisyonu, düzgünlüğün emredilip berbatlığın yasaklanması, cömertlik, güvenilirlik ve ehliyet başta olmak üzere ahlaki-siyasi faziletler, adalet, zulüm ve cihad üzere bahisler ile yönetici sınıfın teftişi, yöneticilere itaatin sonları vb. meseleler tarihî hadiselere nasihat nazarıyla yapılan göndermeler dâhilinde incelenir.
Nasîhatü’l-mülûk klasik İslam siyaset niyeti tasnif ve kavramlarının sürekliliği ve Osmanlı bağlamına yerleştirilmesi açısından ehemmiyet arz etmekte olup on sekizinci yüzyıl Osmanlı siyaset düşüncesi literatürüne kıymetli bir katkı sunmaktadır. Elinizdeki çalışma, yapıtı ve müellifi tanıtan kısa bir inceleme kısmı ile risalenin Arapça aslı ve Türkçe çevirisinden oluşmaktadır.
On dördüncü yüzyıl Şam Hanefi başkadısı Necmeddin et-Tarsûsî’nin (ö. 1357) tesirli yapıtlarının başında Tuhfetü’t-Türk gelmektedir. Müellif, 1352 yılında kaleme almış olduğu bu risalesinde, Memlüklerin Türk sultanlarının legalliği, devlet idaresinde Hanefî mezhebinin öbür mezheplere olan üstünlüğü üzere konuları merkeze alarak siyasetle alakalı problemleri çoğunlukla fıkhi bir perspektiften kıymetlendirmektedir.
TÜRKLER İÇİN İDARE SANATI
Memlük entelektüel geleneğinin erken devir Osmanlı ilmî geleneği üzerindeki tesiri malum olmakla birlikte, Osmanlı devletinin Arap topraklarının fethini takiben on altıncı yüzyılda Rum ve Arap toprakları ortasındaki entelektüel alışveriş artarak devam etmiştir. Tarsûsî’nin Tuhfetü’t-Türk’ünün on altıncı yüzyılda Osmanlı Türkçesine mütercimi meçhul çevirisi de bu etkileşimi gösteren en kıymetli örneklerdendir. Bu çeviri sırf ilmî etkileşimi göstermekle kalmayıp birebir vakitte Osmanlı siyaset kanısında yükselen fıkhi geleneğin kaynaklarına da işaret etmektedir.
Elinizdeki çalışmada Tarsûsî’nin metnine ve Osmanlı fikir tarihi bağlamındaki kıymetine dair bir girişin akabinde Osmanlı Türkçesindeki metnin çeviri yazısına yer verilmiştir.
ÜMMETİN İMAMINA HADİSLERLE SİYASİ NASİHAT
Kimliği meçhul bir mütercim-şârihin III. Murad periyodunda kaleme aldığı en-Nush bi’s-sünne li-imâmi’l-ümme direkt muhatabı padişah olacak şekilde kaleme alınmış bir hadis derlemesi ve bu hadislerin çevirisi ile sonlu bir şerhinden ibarettir. Toplam yetmiş hadis içeren risalenin birinci on beş hadisi adalete dairdir. Bu kavramı takip eden başka hadisler sultanın/halifenin ehemmiyetine ve eriştiği makama Allah’ın takdiriyle/lütfuyla geldiğine, sahip olması gereken ahlaki-siyasi faziletlere, reayaya karşı görevlerine, dikkat etmesi gereken şer‘î hudutlara ve bu sınırlara riayet etmediği durumda karşılaşacağı dünyevi ve uhrevi cezalara, sadık ve iyi bir vezir edinmeye ve muhakkak bilinmeyen bir vurguyla da olsa, Allah yolunda cihada çıkmaya ilişkindir.
XVI. ve XVII. yüzyıl kimi ıslah risalesi müelliflerinin III. Murad ve periyoduyla ilgili olumsuz yaklaşımlarının tersine kimliği meçhul mütercim-şârih, evvelki devirlerde Osmanlı nizamında ortaya çıkan kısmi “bozulmanın” bu devirde düzelmesine yönelik ümitvar olduğunu beyan ederek sultanı verdiği nasihatler doğrultusunda davranmaya davet eder.