Nobel Mükafatları, İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, İsveç Akademisi, Karolinska Enstitüsü ve Norveç Nobel Komitesi tarafından fizik, kimya, edebiyat, barış, tıp ve iktisat dahil 6 farklı kısımda en başarılı kabul edilen kişi yahut kuruluşlara veriliyor.
Nobel İktisat Mükafatı 1968’de İsveç Merkez Bankasının Alfred Nobel’in anısına iktisat kısmında da ödül verilmesini kararlaştırmasıyla birinci sefer 1969’da takdim edildi.
Her yıl ekim ayında açıklanan ve İsveçli kimyager ve mühendis Alfred Nobel’in öldüğü 10 Aralık’ta düzenlenen merasimle sahiplerine teslim edilen mükafatlar, yıl boyunca “insanlığa en büyük faydayı sağlayan” şahıslara veriliyor.
Fizik, kimya, tıp, edebiyat ve iktisat mükafatları, İsveç’in başşehri Stockholm’de; Nobel Barış Mükafatı ise Norveç’in başşehri Oslo’da sahiplerine takdim ediliyor.
Ödüller, 1901’den bu yana çoğunlukla Birinci ve İkinci Dünya Savaşı sırasında olmak üzere birtakım yıllarda verilmedi. 2020 ve 2021’deki merasimler ise COVID-19 salgını nedeniyle yapılamadı.
Kurallara nazaran, rastgele bir kategorideki mükafatı o yıl kimse hak etmiyorsa ödül verilmiyor ve verilmesi planlanan para mükafatı bir sonraki yıl için saklanıyor.
ÖDÜLLERİN SAHİBİ ÇOĞUNLUKLA ERKEKLER OLDU
Nobel Ödüllerinin tarihi boyunca çeşitli kategorilerde verilen toplam 970 mükafatın birçoklarının sahibi erkekler oldu. Mükafatların 905’ini erkekler kazanırken, 65’i bayanlara verildi.
Ödüllerin verilmeye başladığı 1901’den 2023’e kadarki süreçte Nobel Barış Mükafatını toplamda 19 bayan, 92 erkek ve 30 kuruluş aldı. İktisat kolunda bayanlar, 3 mükafatla 90 ödül alan erkeklerin çok gerisinde kaldı.
NOBEL MÜKAFATLARINA İKİ SEFER LAYIK GÖRÜLENLER OLDU
Nobel Mükafatlarına birden fazla defa layık görülenler de oldu. Frederick Sanger, John Bardeen, Karl Barry Sharpless, Linus Pauling ve Marie Curie, tarihte iki kere Nobel Mükafatı alan 5 kişi ortasına girdi.
Farklı kısımlarda verilen Nobel Mükafatları, bazen birden fazla şahsa de gidebiliyor. En fazla 3 kişinin kazanabildiği Nobel Ödüllerinde tıp kısmında verilen mükafatların yüzde 65’i birden fazla bireye gitti. Böylelikle tıp, tarihte en çok birden fazla bireye giden mükafatların bulunduğu kategori oldu.
NOBEL MÜKAFATLARI SAHİPLERİNİN ORTALAMA YAŞI 58
İstatistiklere nazaran Nobel Ödülleri’ni kazananların ortalama yaşı 58 olarak açıklansa da pek çok yaş kümesinden yüzlerce kişi 1901’den bu yana mükafata layık görüldü.
Ödüllerin tarihteki en genç kazananı, 2014 Nobel Barış Ödülü’nü alan Pakistanlı aktivist Malala Yousafzai oldu. Çocukların eğitim hakkını savunan Yousafzai, mükafatı aldığında 17 yaşındaydı.
Lawrence Bragg, 1915’te babası William Bragg ile X-ışınlarını kullanarak kristal yapıları tahlil ettikleri çalışmaları nedeniyle 25 yaşında Nobel Fizik Ödülü’ne layık görüldü.
Ödüllerin en yaşlı sahibi ise 2019’da 97 yaşındayken Nobel Kimya Ödülü’nü kazanan John Goodenough oldu. Goodenough, mükafatı, geliştirdiği lityum-iyon pilleri için aldı.
NOBEL KAZANAN ÜNLÜLER
Nobel mükafatı kazananlar ortasında dünyaca ünlü bilim insanları ve edebiyatçılar da bulunuyor.
Fizik kategorisinde 1903’de Nobel Ödülü’nü kazanan birinci bayan olan Marie Curie, radyumu buldu ve 1911’de Nobel Kimya Ödülü’nü kazandı. Curie’nin radyasyonla ilgili keşiflerinin tıp alanına kıymetli katkıları oldu.
Curie’nin keşifleri sayesinde radyoterapi, kanser tedavisinde kullanılmaya başlandı ve radyum, tümör tedavisinde tesirli bir araç haline geldi. Curie’nin geliştirdiği taşınabilir röntgen aygıtları, Birinci Dünya Savaşı sırasında cephedeki askerlerin tedavisinde kullanıldı.
Albert Einstein, görelilik teorisini, kuantum mekaniğini geliştiren çalışmaları ve fotoelektrik tesir yasasını keşfi sebebiyle 1921’de Nobel Fizik Ödülü’ne layık görüldü.
Fransız muharrir ve filozof Jean Paul Sartre, 1964’te Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü lakin politik pozisyonuna ve yapıtlarına ziyan vereceğini düşündüğü bu mükafatı reddetti. Sartre, hayatı boyunca kazandığı tüm resmi mükafatları geri çevirdi.
Martin Luther King, 1964’te şimdi 35 yaşındayken, Afro-Amerikan halkının sivil hakları için şiddet içermeyen çabası nedeniyle Nobel Barış Ödülü’nü aldı.
Eski ABD Başkanı Barack Obama da memleketler arası diplomasiyi ve halklar ortasındaki işbirliğini güçlendirmeye yönelik eforları nedeniyle 2009 yılında Nobel Barış Ödülü’nü kazandı.
ÖDÜLÜ KAZANAN TÜRKLER
Nobel mükafatını bugüne kadar iki Türk kazandı.
Yazar Orhan Pamuk, “Kırmızı Saçlı Kadın” yapıtıyla 2006 Nobel Edebiyat Ödülü’nün sahibi oldu. Edebiyat dünyasına kıymetli katkıları olan Pamuk’un 100’ü aşkın ülkede yayımlanan kitapları 60’dan fazla lisana çevrildi.
DNA tamiri ve hücre döngüsü üzere alanlarda uzmanlaşan Türk bilim insanı Aziz Sancar, 2015’te DNA tamiri ile ilgili çalışmaları nedeniyle Tomas Lindahl ve Paul Modrich ile kimya kolunda Nobel Ödülü’ne layık görüldü.