1692-1693 yılları ortasında sömürge Massachusetts’te meydana gelen Salem Cadı Mahkemeleri kıtalara ve yüzyıllara yayılan bir hadisenin yalnızca küçük bir örneğiydi. Kitlesel cadı avlarının başlangıcı çok daha eskilere, 1300’lü yılların Avrupası’ndaki Katolik din adamlarına dayanıyordu. ‘Cadı’ yalnızca bayanlarla ilişkilendirilen aşağılayıcı bir etiket değil, birebir vakitte kadınlığın ‘kötü yönlerini’ tanımlamak için kullanılan bir tabirdi. Kökeni birinin cadı olup olmadığının nasıl anlaşılacağı ve anlaşıldıktan sonra o kişinin nasıl öldürüleceği hakkında bilgiler veren Malleus Maleficarum’dan -Johann Sprenger ve Heinrich Kraemer tarafından yazılan 15’inci yüzyıldan kalma bir el kitabı- geliyordu. Üç yüz yıl süren cadı avları sonunda, kaç kişinin cadılık ve büyücülük cürmünden infaz edildiği bilinmese de kestirimler sayının 500 bine ulaştığı tarafındaydı.
Püriten mültecilerden oluşan Massachusetts’e bağlı kontluklardaki Salem duruşmaları ise Avrupa’daki bu çılgınlığın sona erdiği sırada, görece daha geç bir tarihte vuku buldu. Duruşmalarda 150’den fazla kişi tutuklanıp mahpusa atıldı, 14’ü bayan 5’i erkek 19 kişi asılarak idam edildi, 1 kişi vefatına azap gördü ve en az 5 kişi kuvvetli şartlar nedeniyle hapishanede öldü. Yetkililer yıllar sonra sanıklardan kimilerini affetse ve ailelerine tazminat ödese de davaların öyküsü paranoya ve adaletsizlik ile eş manalı hale geldi. Yabancı düşmanlığından, dini aşırılıktan ve toplumsal tansiyondan beslenen cadı avının temel motivasyonu; yaradılıştan kaynaklanan nedenlerle şeytanın hizmetinde çalışması daha muhtemel görülen bayanlara zulmetmekti.
Mart 1692’de köyün katı davranışları ve açgözlü tabiatı ile ün kazanan papazı Samuel Parris’in 9 yaşındaki kızı Elizabeth (diğer ismiyle Betty) ve 11 yaşındaki yeğeni Abigail sara nöbetleri geçirmeye başladı. Anlatılana nazaran bu nöbetlere şiddetli çığlıklar, yerlerde sürünmeler ve olağandışı hareketler eşlik ediyordu.
Yerel bir doktor çocukları muayene etse de rastgele bir fizikî rahatsızlık tespit edememişti. Bunun üzerine, o periyot Avrupa’da son derece yaygın olan cadılık suçlaması gündeme geldi. Yalnız yaşayan (Sarah Osborne; dul ve yaşlı bir kadın), fakir olan (Sarah Good; orta yaşlı dilenci bir kadın) yahut farklı bir etnik kökenden gelen (Tituba; Parris’in konutunda köle olan Karayipli yerli bir kadın) bayanlar olayların olağan şüphelisi ilan edildi. O periyotta Şeytan’ın, hizmetleri ve sadakatleri karşılığında cadılara -yani kadınlaradoğaüstü güçler verebileceğine inanılıyordu. Özünde
bu; sınıf, din, cinsiyet ile fantastik hayallerin birbirine karıştığı ‘ahlaki’ bir panikti. Sonuçta vefat, hastalık, felaket yahut talihsizlik için Şeytan’ı suçlamak kolay bir işti. Üstelik Püritenler toplum üzerindeki hakimiyetlerini kaybediyorlardı ve bu durumu denetimi ellerinde tutmak için kullanabilirlerdi. Büyücülük suçlaması ile lokal sulh yargıcının karşısına çıkan bayanlar, birkaç gün süren sorgularının akabinde hapishaneye gönderildi. Muhtemelen Parris tarafından dövülerek boyun eğdirilen Tituba, kelamda kabahatini ‘itiraf etti’. Teze nazaran “Şeytan bana geldi ve kendisine hizmet etmemi istedi” dedi. Olağan ki de bu, baskı altında verilmiş bir sözdü. Tituba ve gibisi itirafçıların birden fazla, kendilerini acil yargılamadan kurtarmak için bu türlü bir yola başvurmuştu.
Bir mahkeme bildirimi. Paranoya tohumlarının atılmasıyla birlikte, birkaç ay boyunca bir dizi suçlama geldi. Salem Köyü’ndeki kilisenin sadık bir üyesi olan Martha Corey’e yönelik suçlamalar toplumu büyük ölçüde endişelendirdi; şayet o bir cadı olabiliyorsa, o vakit herkes olabilirdi. Olayın akabinde köy halkı tuhaf olaylar yaşadığını sav etmeye devam etti ve cadıların daha geniş bir küme olduğu kanısıyla yeni yargılamalar başladı. Mahpusa gönderilenler ortasında Sarah Good’un dört yaşındaki kızı Dorothy de vardı. Nisan ayında vali yardımcısının duruşmalara katılmasıyla sorgulama daha da ciddileşti. Mayıs ayında ise direkt valinin kendisi (William Phips), Suffolk, Essex ve Middlesex ilçeleri için bir özel bir mahkeme kurulmasını emretti. Özel mahkeme önüne çıkarılan birinci cadı sanığı, cinsel taraftan ahlaksız bulunan ve yaşlı bir bayan olan Bridget Bishop’du. Büyücülük yapıp yapmadığı sorulduğunda Bishop, “Doğmamış bir çocuk kadar masumum” cevabını verdi. Savunma ikna edici bulunmayınca Gallows Hill’de asılan birinci kişi oldu. Mahkemenin kurulmasından yalnızca birkaç gün sonra, bakan Cotton Mather, mahkemeden hayali kanıtlara, yani düşler ve vizyonlar ile ilgili sözlere müsaade vermemesini isteyen bir mektup yazdı. Mahkeme bu talebi büyük ölçüde göz gerisi ederek temmuzda beş, ağustosta beş, eylülde ise sekiz kişinin idam cezasına çarptırılmasına karar verdi. 3 Ekim’de Harvard’ın o zamanki başkanı olan Boost Mather, hayalet ispatların kullanılmasını kınadı: “Bir pak kişinin mahkum edilmesindense, on kuşkulu cadının kaçması daha iyiydi” dedi. Çünkü mahkemeye sanık olarak yalnızca Salem kasabasındakiler değil, komşu kasabadakiler de çağrılır hale gelmişti. Sanıkların dörtte üçü bayanlardan oluşsa da ortalarında erkekler de mevcuttu.
Suçlanan erkeklerin birçok cadı ilan edilen bayanları savunmak için ayağa kalkan erkeklerdi. İşlerin uygunca karışmasıyla Vali William Phips, Salem’deki özel cadı mahkemesine son vermek zorunda kaldı. Suçlamalar kısa müddette azaldı ve akabinde büsbütün sona erdi. İnfazları takip eden yıllarda, olaya karışan birçok kişi (yargıç Samuel Sewall ve suçlayıcı Ann Putnam) yanlışlarını açıkça kabul etti.
Yalancı şahitler ve yargıçlar hatalarını itiraf edince, Salem trajedisi üzerine bir günlük oruç tutulması ve iç muhasebe yapılması buyruğu verildi. Ortadan tam iki yüz sonra mahkeme davaların hukuka karşıt olduğunu ilan etti ve 1711’de koloni, sanıkların haklarını ve uygun isimlerini iade eden ve mirasçılarına toplam 600 sterlin tazminat veren bir yasa tasarısını kabul etti. Massachusetts, tüm bu yaşananlardan ötürü, resmi olarak 1957’de özür diledi.
Yetkililer tarafından sorgulanan Martha Corey’in gravürü. TÜM BUNLARIN ALTINDA PATRİARKAL SİSTEM YATIYORDU
Göreceğiniz üzere ‘cadı avı’ güçlüleri maksat almıyordu. Toplumun en marjinal üyelerini, bilhassa de bayanları gaye alıyordu. Davalar başlamadan evvel bile var olan cadı stereotipi, şeytaniliğe ait tarihi anlayışlardan türetilmişti. Bilhassa dişi iblislere olan inanç, bayan büyüsü stereotipiyle direkt bağlantılıydı. Salem’de erken çağdaş çağ cadılarıyla çarpıcı biçimde benzeri özelliklere sahip yamyam bayanların varlığından kelam ediliyordu. Bu bayanların yaşlı, yoksul, toplumdan izole edilmiş yahut cinsel açıdan sapkın olma mümkünlüğü yüksekti. Cadılığa ait cinsiyetlendirilmiş bu özellikler, kelamda büyücülükle ilgili davaların yahut olay kayıtlarının evraklarında net olarak görülebiliyordu.
Cadı olmanın yaşı yoktu lakin bilhassa yaşlı ve dul bayanlar mercek altına alınmıştı. Bazen saçınızın kızıl olması, bazen de yüzünüzde siğiller çıkması kâfi bir sebepti. Tüm bunlar bayanların genç ve
güzel olmak üzere toplumsal bir kabulden saptıkları takdirde büyücülükle suçlanma olasılıklarının daha yüksek olduğunu gösteriyordu. Fakat genç ve hoş olmak da kâfi değildi. Bir de ‘iffetli’ olmanız bekleniyordu. Çok şuh görünmeniz ve cinselliğinizi özgürce yaşamanız cadılığın bir öbür göstergesi olacaktı. Cadılık belirtileri ortasında dans etmek, müzik söylemek, ormanda şifalı bitki toplamak, ebe olmak üzere sıradan aktiviteler de vardı. Kimileri bayanların toplumun klâsik şifacıları ve ebeleri olduğunu ve erkek tıp kurumu tarafından kasıtlı olarak ortadan kaldırıldığını argüman etti. Doğal ki tüm bunların altında patriarkal sistem yatıyordu.
Cadı avları, bayan vücudu vasıtasıyla sağlanan işgücünün tekrar üretimi için bayanların ‘iş makinelerine’ dönüşmesine vesile olan tarihî bir olaydı. Çünkü cadı avlarının yaşandığı devir, Amerika’nın fethi, köle ticaretinin başlaması ve köylülerin mülksüzleştirilmesiyle birebir vakte denk gelmişti; bunların hepsi kapitalizmin yükselişine işaret ediyordu. Hasebiyle kapitalizmin ortaya çıkışına ait tarihi bulmacanın bir kesimiydi. Geçimlik iktisattan, kar maksatlı üretime geçiş bir günde olmadı. Kapitalist gelişmenin birinci evresinde ekonomik bağlardaki yapısal değişimle birlikte üretimin yükü çoğunlukla bayanların omuzlarına düştüğünden, geçimlik tarım uygulamalarını kurtarmaya çalışanlar da onlardı. Hükümetlerin büyücülük hatası üzere yeni bir yasa çıkarmasının bir sebebi de feodalizme kapitalizm dışında alternatif bir tahlil getiren bayanların direnişini kırmaktı.
Kendi yiyeceklerini yetiştirdiklerinden temel gereçleri satın almak için paraya bağımlı değillerdi. Yozlaşmış lordlara karşı hasadı çürümeye bırakmak ya da işi bitirmemek üzere stratejiler geliştirmekle kalmamış, insanları şifalı bitkilerle düzgünleştirme konusundaki yetenekleri ve ebeliğe ait bilgileri sayesinde toplumda bir pozisyon kazanmışlardı.
The Witch No. I, Joseph E. Şifacıya yapılan atak, bayanların hayatta kalma maharetlerinin toplumdan alınmasına ve sırf işgücüne katılacak çocukları üreten rahimler olarak görülmesine sebep oldu. Bayanın üreme fonksiyonunun işgücü üretmeye tabi kılınmasıyla bayan vücudunun denetimi sağlandı. Bu denetimi ele geçirmek için halk ortasında kitlesel bir psikoz yaratıldı ve büyük bir propaganda başlatıldı. Ana gayeleri, toplumun özerkliği ve bütünlüğü için hayati kıymet taşıyan bilgilere sahip olan alt sınıf kadınlarıydı. Şifa, doğum denetimi ve ebelik üzere bilgiler devletin çıkarlarına ve yeni mekanik paradigmaya direkt karşı çıkıyordu. Bu bayanların birden fazla yakalandı, adil olmayan yargılamalara maruz bırakıldı ve vahşice öldürüldü. Akabinde birinci erkek ebeler ortaya çıkmaya başladı ve bir yüzyıl içinde bayan doğum neredeyse büsbütün devletin denetimi altına girdi. Bunun bir başka manası şuydu; piyasada değişime tabi olmayan paklık, çamaşır, yemek üzere mesken işleri ve yaşlılar, hastalar, çocuklar ve engelliler için harcanan bakım emeği bayanlar tarafından ‘karşılıksız’ bir halde sağlanacaktı. Bayanlar küçük aile işletmelerinde ve tarımda ‘ücretsiz’ olarak çalışacaktı.
Kadınlara verilen çocuk yetiştirme ve konut işi üzere misyonlar onların gerekli üretken kaynaklara ulaşmalarını engelledi ve bu durum devlet kurumları, şirketler, üniversiteler, ordular ve ibadethaneler tarafından desteklendi.
Kadınların vakit içinde fiyatlı emek gücüne iştirakleri bu durumu değiştirmedi. Bayan tabiatının bir kesimi ve yatkınlığı olarak sunulan bu işler, bayanlar tarafından özel alan içinde mesai saatlerinden azade bir halde yapılmaya devam etti. Cinsiyete dayalı iş kısmı toplumsal cinsiyet münasebetleri çerçevesinde doğallaştırıldı. Zira bayanların mesken içindeki görünmeyen emeği patriarkal yapının en temel desteklerinden birini oluşturuyordu. İşte o destek ‘cadı avları zamanlarına’ uzanıyordu.
Büyücülük kabahatinden idam edilen Bridget Bishop’un anısına. BÜYÜCÜLÜK SIRF BİR BAHANEYDİ
Özetle, ‘büyücülük’ sırf bir mazeretti, ardında değişik yapısal nedenler vardı. Uzun bir mühlet hem toplumsal hayattan hem de eğitim kurumlarından dışlanan bayanların şifalı bitkiler toplamak, ebelik yapmak, aşk iksirleri satmak üzere devalar araması natürel ki de anlaşılır bir şeydi. Lakin bu durum patriarkanın işine gelmiyordu. ‘Anneliğin kutsallığı’ Bakire Meryem üzerinden devam ettirildi. “Sen her şeyden evvel bir annesin” demek; biraz da “Sen bir cadı değilsin” demekti. Bir şeye kutsallık atfettiğinizde artık o şey sizin ‘asli göreviniz’ haline geleceğinden, o ‘asli görevi’ korumakla yükümlüydünüz. Bunların ortasında yalnızca çocuk yapmak değil, ‘iffetli kalmak’, ‘güzel görünmek’, ‘kibar olmak’, ‘usturuplu giyinmek’ üzere şeyler de olacaktı. Cadı olduğu argüman edilen şahsa azap etmenin sebebini büyücülüğü engellemek olarak söyleseler de büyücülük suçlamalarının temelinde toplumsal ve ekonomik tansiyonlar yatıyordu. Büyücülüğe bağlı şiddet, bayana yönelik şiddetin geniş bağlamında önemli bir sorun olmaya devam etti. Tanzanya’da her yıl tahminen beş yüz yaşlı bayan, büyücülük yahut cadı olma suçlamaları nedeniyle öldürülürken; Suudi Arabistan’da büyücülük vefatla cezalandırılabilen bir hata olmayı sürdürdü.
Etrafınıza pembe gözlüklerinizi çıkarıp baktığınızda çağdaş cadı avlarının devam ettiğini görebilirsiniz. İşyerinde, aile içinde, okulda, sokakta ve özellikle erkek hâkim ortamlarda bir çift kelam etmek ‘had bilmemek’ ile eş manalı olduğundan, okların gayesi olmamak ismine sesinizi kısmış olabilirsiniz.
Cinsellik üzere hususlarda konuştuğunuz an cadı diye avlanacağınızdan birtakım kritik anlarda çenenizi kapalı tutmuş olabilirsiniz. Bu avların sadece Avrupa’ya ve sömürge Amerika’ya mahsus olduğunu düşünüp öbür yerlere yayılmadığını varsaymış olabilirsiniz.
Daha da ötesi ‘doğaüstü’ olarak tanımlanan okültizmin ve bilhassa de ‘büyücülüğün’ bayanlar için güçlendirici olabileceğini hiç aklınıza getirmemiş olabilirsiniz. Fakat kısacık bir tarihi arayışla birlikte durumun değişik olduğunu çarçabuk göreceksiniz.
Salem’de gördüğüm büyü kitapları, tarot kartları, cadı şapkaları ve kehanet çubukları satan dükkanlar kolay turistik dükkanlar değildi. Birebir vakitte bir ‘tepkinin’ de sözüydü. Tüm bunlar bana okült ilimlerin yeni bir siyasi mevzuyu şekillendirmede yararlı olabileceğini düşündürdü. Konsolide olmak için kendine yeni kurbanlar aramaya devam eden bu denetimsiz güce karşı yapabileceğimiz birinci şey ‘cadılık’ kavramını sahiplenmek ve ona ‘olumlu’ manalar yüklemek olacaktı. Tahminen de her şeyden evvel bir anne değil, cadı olmamız; geri dönüp, bizim olanı geri almamız gerekecekti.
