Pelin Ünker
Brezilya donanmasına ilişkin “São Paulo” isimli uçak gemisinin söküm için Türkiye’ye getirilecek olması kamuoyunda reaksiyona yol açtı. Sivil toplum kuruluşları ve etraf örgütleri, geminin 600 ile 900 ton ortasında asbest barındırdığını belirtirken Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum “Gemide 9 ton asbest” var diyerek riskli bir durum olmadığını savundu.
Tartışmalar asbest tonajı üzerine ağırlaşırken toksik-tehlikeli atık olarak nitelendirilen geminin içerdiği kimyasallar göz arkası mı ediliyor sorusu gündemde.
1,85 milyon dolara satıldı
Fransız donanması tarafından 2000 yılında Brezilya’ya satılan ve 2017’de ıskartaya çıkarılan ülkenin en büyük savaş gemisi São Paulo, Nisan 2021’de sonuçlanan ihaleyle 1,85 milyon dolara denk gelen 10,55 milyon reale satıldı.
Gemiyi Rio de Janeiro’lu bir şirket olan Cormack Marítima aracılığıyla İzmir-Aliağa merkezli Sök Denizcilik isimli firma aldı.
Satışın akabinde 21 Haziran 2021’de Belçika merkezli memleketler arası sivil toplum kuruluşu NGO Shipbreaking Platform, Basel Aksiyon Ağı, Brezilya Asbeste Maruz Kalanlar Ağı ABREA ve Emekçi Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi İSİG’in de ortalarında yer aldığı sivil toplum örgütleri Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’na bir mektup gönderdi.
Usulsüzlüklere kılıf endişesi
DW Türkçe’ye konuşan İSİG gönüllüsü ve akademisyen Aslı Odman, mektupta kıymetli bir usulsüzlüğe dikkat çektiklerini belirtiyor. Sök Denizcilik’in ihaleye Tehlikeli Hususlar Envanteri’ni görmeden girdiğini söyleyen Odman, “Yani temel söküm masraflarını oluşturan, etrafa ve emekçi haklarına saygılı bir söküm sürecinin masraflarını bilmeden verilen fiyat, bizde temel olarak usulsüzlüklere kılıf yaratıldığı telaşını uyandırdı. Sırf bu nedenle bile ihalenin iptal edilmesi gerektiğini düşündük” diyor.
Bakanlığa iletilen mektupta, geminin yaklaşık 900 ton asbest ve asbest içeren materyal, yüzlerce ton Poliklorlu Bifenil (PCB) içeren materyal ve büyük ölçülerde toksik ağır metal içerdiğinin varsayım edildiği belirtilmişti.
Aliağa Etraf Platformu da tekrar geçen yılın haziran ayında geminin 600 ton asbest ve tehlikeli kimyasal atık barındırdığını belirterek Bakanlığa davette bulunmuştu.
Uyarılar dikkate alınmadı
Ancak sivil toplum örgütlerinin ikazları dikkate alınmadı. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı 30 Mayıs 2022’de geminin sökümüne onay verdi. São Paulo gemisi, İzmir-Aliağa’da sökülecek.
Kamuoyundaki yansıların akabinde Etraf Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum, Hürriyet’e bir demeç verdi ve “Gemide 900 ton değil, 9 ton asbest var” diyerek sürecin riskli olmadığını sav etti.
Peki hurda gemideki tehlike asbestle mi hudutlu?
Odman, “Bunun içerisinde ister 900 ton asbest olsun, ister 9 ton asbest olsun, 62 sene evvel inşa edilmiş bir nükleer savaş gemisinin barındırdığı pek çok öteki tehlikeli unsur var” uyarısı yapıyor. “Yüzen bir tehlikeli atık olan bu geminin Aliağa’da sökülmesi kârların şirkete, bedelinin ise çok önemli bir biçimde topluma ilişkin olması demek” diyen Odman, “Bunu kabul etmediğimiz için São Paulo, Aliağa’ya gelmesin diyoruz” diye ekliyor.
Geminin ikiz kardeşi olan Clemenceau’nun İngiltere’de yapılan söküm çalışmalarında 765 tonu asbest olmak üzere 1300 ton civarında tehlikeli atık çıkmıştı.
Kurşun maruziyeti riski
DW Türkçe’ye konuşan Besin Mühendisi Yrd. Doç. Dr. Bülent Şık, bu büyüklükte bir savaş gemisinin yüzlerce ton kurşunlu boya içerdiği görüşünde. Kurşunlu boyaların dünyanın çeşitli ülkelerinde kullanımının yasak olduğunu fakat Türkiye’de bu bahiste bir düzenleme bulunmadığını belirten Şık, Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) ihtarına dikkat çekiyor.
DSÖ’ye nazaran çocuklarda kurşun maruziyetini anne karnından itibaren azaltmanın çok kritik değer taşıdığını vurgulayan Şık, “Kurşun çocuklarda öğrenme zahmetleri, bilişsel yetilerde gerileme, IQ düşüşleri, aktivite ya da muhakeme süreçlerinde zayıflama üzere büsbütün bilişsel yetenekler kategorisinde değerlendirdiğimiz özelliklerde çok ağır bir tahribata neden oluyor” diyor. São Paulo üzere hurda nitelikli gemilerin sökümünde kurşun içeren materyallerin parçacıklar halinde toprağa, suya ve havaya karışma ihtimali olduğunu belirten Şık, bu söküm sürecinde kurşunun çevresel ortamlara ulaşmasının nasıl engellendiğine ait kamuoyuyla paylaşılan şeffaf bir bilgi olmadığına işaret ediyor.
Kalay bileşenleri
Toksik kimyasalların ağır bulunduğu bu tip büyük ölçekli faaliyetlerde ve atık idaresinin çok güç olduğu iş kollarında çevresel bulaşmanın kaçınılmaz olduğunu söyleyen Şık, kurşun dışında geminin içerdiği organik kalay bileşiklerine de dikkat çekiyor. “Bunların da geminin su altında kalan gövde kısmında ağır bir biçimde en azından tonlarca bulunduğunu düşünüyorum” diyen Şık, yeniden bu bileşiklerin nasıl giderildiği, nasıl bir atık idaresine tabi olduğu konusunda da şeffaf bir bilgi olmadığını ekliyor.
Balast suyu ne olacak?
Öte yandan geminin Türkiye’ye getirilirken istikrarını sağlamak için taşıyacağı balast suyu da ekolojik açıdan risk taşıyor. Bülent Şık, “Geldiği bölgedeki çeşitli canlı cinslerini buraya transfer edebilir ve bu ekolojik biyoçeşitlilikte bir sorun doğurur. Öte taraftan balast suyunun kendisi de bu hurda nitelikteki gemide çeşitli kontamine, yani çeşitli bulaşıcı sularla kirlenir. Bu su ne yapılıyor mesela? Bilmiyoruz” diye konuşuyor.
Solunumla alınan tehlikeli maddeler
Dr. Soysal, São Paulo gemisi nükleer denemelerde kullanıldığı için radyoaktivite tehlikesi olabileceğine de dikkat çekiyor.
2000’li yıllardan sonra kullanımı yasaklanan asbest ise Milletlerarası Kanser Araştırmaları Ajansı’na nazaran kanserojen tesire sahip. “Asbest lifleri teneffüs yoluyla insan bedenine giriyor ve başta kanserler olmak üzere çok sayıda sıhhat meselesine neden oluyor” diyen Soysal, asbestin neden olduğu hastalıkları şöyle sıralıyor: “Akciğer zarları ortasında sıvı toplanması, skleroz, akciğer zarı kalınlaşması ve akciğer dokusunda bağ dokusu oluşması. Lakin temel tehlikesi 8-10 yıl sonra, yani asbestin alındığından 8-10 yıl sonra ortaya çıkan mezotelyom.”
Tüm bu nedenlerden ötürü São Paulo gemisinin Türkiye kara sularına sokulmasının insan ve etraf sıhhati açısından bir risk oluşturacağını söz eden Soysal, “Bu nedenle de Türk Tabipleri Birliği olarak Bakanlığın bu müsaadesi geri almasını bekliyoruz” diye konuşuyor.
AB onaylı tesis kaidesi kâfi mi?
São Paulo gemisi, 2000 yılında Fransız donanması tarafından Brezilya’ya satıldı. Satış vaktinde, Fransız hükümeti geminin sökümünün inançlı ve ekolojik açıdan emniyetli olmasını sağlamak için geminin bertaraf yerinin kendisi tarafından onaylanmasını mutabakata ek bir unsur olarak ekledi. Buna nazaran Fransa, Avrupa Birliği’nin (AB) onayladığı gemi geri dönüşüm tesisleri listesinde yer alan tersanelerin gemiyi teslim almaya ve hurdaya çıkarmaya yetkili olduğunu belirtti.
Sök Denizcilik, Türkiye’deki AB onaylı tersanelerden biri. Lakin Aslı Odman, İSİG’in tespitlerine nazaran Türkiye’de bulunan AB sertifikalı tersanelerde gerekli kontrollerin yapılmadığını savunuyor. AB sertifikasına geçen gemi söküm tersanelerinde başkalarından daha fazla iş cinayetleri yaşandığını, asbeste maruziyet nedeniyle oluşan meslek hastalıklarının ise üstünün kapatıldığını belirten Odman, “Keza asbest bertarafı ile ilgili çok yeterli bir mevzuat olmasına karşın şaibeli bir durum kelam konusu” diyor ve şöyle devam ediyor: “Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 2021’de beş sene içerisinde 714 gemiden sırf 250 ton asbest bertaraf edildiğini açıkladı. Kalan tonajlar nerede? Bu, her sene yüzlerce geminin söküldüğü bir yerde uzmanlara nazaran çok düşük bir sayı. Burada da bertaraf zincirinde usulsüzlükler olduğunu biliyoruz. Lakin hafriyat kamyonlarında, denize itilen şeylerde ne olduğunu bilmiyoruz. Orası bir kapalı kutu. Sivil toplum örgütlerinin kontrolüne açık değil.”
“Sorun São Paulo gemisinden büyük”
Sorunun yalnızca São Paulo gemisiyle hudutlu olmadığını, her sene beş on tane bu büyüklükte tonaj söküldüğünü tabir eden Odman’a nazaran devlet, vatandaşların hayat hakkı ve etraf hakkı ismine gerekli kontrolleri yapmıyor. Odman, bunun nedenine ait ise “Nedeni ne değerine olursa olsun ister çöpten olsun ister plastikten olsun ister zehirli kurşun boyalı hurda metalden olsun, isterseniz siyanürlü altından olsun, ne olursa olsun ekonomik büyüme olsun” sözlerini kullanıyor.
Aslı Odman, karşı taraf bütün tehlikelerle ilgili karşı ispatları sunmadığı sürece São Paulo gemisinin muhakkak sökülmemesi gerektiği görüşünde.
Sök Denizcilik kendi açıkladı
Firma da yaptığı açıklamada bunu onayladı. Sök Denizcilik tarafından ‘basında yer alan asbest ve radyasyon iddiaları’ hakkında yapılan açıklamada “İhale 12 Nisan 2021’de gerçekleşmiş olsa da net tahlil ve rapor sonuçları ulaşmadan firmamız tarafından resmi bir müracaatta bulunulmadı. Basel Kontratı çerçevesinde yapılan müracaat Atık Envanter Raporu ve Radyasyon Ölçüm Sonuçları firmamıza ulaştıktan sonra 21 Aralık 2021 tarihinde yapılmıştır” denildi ve söküm çalışmalarının etrafa ziyan vermeden yapılacağı tez edildi.
Sivil toplum kuruluşlarına nazaran bu durum Türkiye’nin de taraf olduğu Basel Sözleşmesi’ne alışılmamış.
Toksik-tehlikeli atık olarak nitelendirilen tartışmalı geminin yakın vakitte Türkiye sularına girmesi bekleniyor. Bakan Kurum ise geminin Türkiye’de gerekli denetimlerinin yapılacağını aksi durumda geri gönderileceğini belirtti.